Kreditga layoqatlilik – bu mijozning moliyaviy faoliyatiga har tomonlama berilgan baho bo’lib, u qarz oluvchining so’ralayotgan kreditni (asosiy qarz summasi va u bo’yicha foidlarni) o’z vaqtida qaytarish va boshqa qarz majburiyatlarini to’lay olish qobiliyatini ko’rsatadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo’jalik sub’ektlarining, banklar faoliyatining tijoratlashuvi yuzaga keladi. Keyingi yillarda turli xil mulkchilik shakliga asoslangan korxonalar tashkil topdi. Bu korxonalar qaysi mulkchilik shakliga asoslangan bo’lishiga qaramasdan iqtisodiy jihatdan to’liq mustaqil bo’lib, o’z xarajatlarini o’z daromadlaridan qoplaydilar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy jihatdan mustaqil bo’lgan korxonalarda qo’shimcha pul mablag’lariga ehtiyoj yuzaga keladi va bu ehtiyoj zarur bo’lganda bank kreditlari hisobidan qoplanishi mumkin. SHu sababli, bozor iqtisodiyoti sharoitda kredit va uning muhim elementlaridan biri kreditga layoqatlilikni baholashning o’rni va roli muhim ahamiyat kasb etadi. CHunki banklar ham bozor munosabatlarining mustaqil sub’ektlaridan bo’lib, iqtisodiy jihatdan faoliyat natijalari uchun o’zlari javobgar hisoblanadilar. Biz oldingi paragraflarda ta’kidlaganimizdek, banklarning maqsadi ham korxonalarnikiga o’xshash bo’lib, ular o’z xarajatlarni o’z daromadlari hisobidan qoplab yuqori foyda olishga intiladilar. Banklarning foyda bilan ishlashi ularning yanada keng tarmoqli faoliyat olib borishiga, mijozlarga ko’rsatadigan xizmat turlari va sifatini kengaytirishga, ustav kapitalini oshirishga, bank xodimlarini moddiy rag’batlantirishga, ko’proq mablag’ ajratishga, o’z aksionerlariga ko’proq dividendlar to’lashning va bularning barchasi bankka bo’lgan ishonchning yanada oshishiga imkoniyat yaratadi. Tijorat banklari faoliyatida qo’ygan maqsadga erishish va bergan kreditlarining samara bilan bankka qaytib kelishini ta’minlashi uchun mijozning moliyaviy holatini uning kreditni o’z vaqtida qaytara olishi imkoniyatlarini tekshirib ko’rishi lozim.
Kreditlash jarayoni turli xildagi risk omillari bilan bog’liq bo’lib, kreditga layoqatlilik kreditni o’z vaqtida to’lashni o’zida mujassamlashtiradi. SHuning uchun bank ssuda berayotganda kreditga layoqatlilikni o’rganishi, ya’ni qarz oluvchining moliyaviy holatini hamda uning kreditni o’z vaqtida to’liq qaytarib berish qobiliyatini baholashni o’ziga shart deb biladi. Kreditga layoqatlilikni tahlil qilishning maqsadi qarz oluvchining majburiyatini o’z vaqtida va to’liq qaytarib berish qobiliyatini aniqlashdan iborat. SHu bois bank o’ziga olishga tayyor bo’lgan risk darajasi u taqdim etayotgan kredit hajmi va kredit berish shartlarining qay darajada bajarilishiga bog’liq
Bank nafaqat mijozning ma’lum kunlardagi to’lov qobiliyatini baholashi, shu bilan birga, uning kelajakdagi moliyaviy barqarorligini ham prognozlashi zarur.
Moliyaviy barqarorlikni va kredit operatsiyalaridagi risk hisobini ob’ektiv baholash, bankka kredit resurslarini samarali boshqarish hamda foyda olish imkonini beradi.
- Mijozlarning kreditga layokatliligi tushunchasi, uning mazmun mohiyati.
Bozor munosabatlarining rivojlanishi korxonalarning to’lov qobiliyati va barqarorligini aniqlashda chet el tajribasiga asoslangan buxgalteriya hisobini yuritish zaruratinii tug’dirdi, bunda buxgalteriya balansining yangi tahlilini yuritish asosiy o’rinni egallaydi. Balansdagi aktiv va passivlarni qabul qilingan moddalar bo’yicha guruhlashtirilishi, to’lov qobiliyati va kreditga layoqatlilikni etarli darajada chuqurroq tahlil qilish imkonini beradi.
Bank risklarini kamaytirish va uning daromadini oshirishda kredit jarayonini tug’ri tashkil qilish, mijozning kreditga layoqatliligini aniqlash muhim o’rin tutadi. Mijozga berilgan kredit o’z vaqtida qaytib kelishini xohlaydigan bank avvalambor mijozning kredit zayavkasi va uning kredit tarixini mukammal o’rganib chiqishi lozim. Bu jarayon bank riskini oldini olishning ilk bosqichi hisoblanadi.
Qarz oluvchining kreditga layoqatliligini o’rganish va kredit berilgandan keyin kredit monitoringini muntazam olib borish bank riskini kamaytirish va uning daromadini oshirishning navbatdagi bosqichlaridan biri hisoblanadi.
Ma’lumki, kreditlash jarayonini tashkil qilish kredit arizasini ko’rib chiqishdan boshlanadi. Amaliyotda kredit arizalarini ko’rishda nimalarga e’tibor berish zarurligini ta’kidlab utish joiz. Har bir mijozga chuqur e’tibor bilan munosabatda bo’lish, har bir bank xodimining faoliyat ko’rsatish qoidalarining ajralmas qismi bo’lishi kerak. Odatda o’z mijozlariga e’tibor bilan muomala qilmaydigan xodimlari bo’lgan bankning kelajagi xam bo’lmaydi.
Jahon amaliyotida kreditlash jarayonini tashkil qilishda bank xodimi mijozlarga kreditlash shartlari haqida ma’lumot beradi va bankning anketa savollariga javob berishni taklif qiladi. CHet el banklarida mijozlar bilan bo’lgan birinchi va undan keyingi uchrashuvlar natijasi hisobotlarda umumlashtiriladi. Bu hisobotlar ma’lum miqdorda savollarning standart yig’imini o’z ichiga oladi. Bunday hisobotga mijozning bankga har tashrifidan so’ng o’zgartirish kiritiladi va yangi ma’lumot bilan to’ldiriladi. Bu hisobotlar kredit inspektoriga kelgusi mijoz to’g’risida uchrashuvlari oldidan kerakli ma’lumotlarni beradi. Kelgusi mijoz kredit inspektori bilan bo’ladigan uchrashuvga olinadigan ssuda, uning ishlatilish maqsadi, summasi, qaytarilish muddati va taqdim qilingan ta’minotini o’z ichiga olgan kredit arizasi bilan keladi.
Ko’pgina davlatlarda nufuzli banklar kredit arizasi bilan birga bir necha hujjatlarni ko’rib chiqadi, bularga:
Qarz oluvchi kompaniya (korxona) ta’sis hujjatlarining notarial tasdiqlangan nusxasi;
Moliyaviy hisobot, korxona balansi va oxirgi uch yil uchun foyda va zarar hisobotini o’z ichiga oladi. Balans yil oxirigacha tuzilib, unda aktivlar, majburiyatlar va kapital tuzilmasi ko’rsatiladi. Foyda va zarar schyoti bir yillik vaqtni o’z ichiga oladi va kompaniya daromadi va harajatlari, sof daromadi, uning rezervga taqsimlanishi va chegirmalar, dividend to’lovlari va h.k.lar to’g’risida batafsil ma’lumot beriladi.
Kassa tushumlari va harakati to’g’risida hisobot. U ikki hisobot muddatida tuzilgan balanslarning solishtirilishiga asoslan – gandir va u har xil bo’limlar va fondlar harakatida bo’ladigan o’zgarishlarni ko’rishga yordam beradi. Hisobot resurslari defitsitini, ishlatilishini, foizlar uchun mablag’lar bo’shash vaqti va kassa tushumlarining defitsitini yuzaga kelishi va h.k. ning umumiy holatini ko’rishga yordam beradi.
Ichki moliya hisoboti. Bu hisobot kompaniya moliyaviy holati, 1 yil, kvartal yoki oy davomida resurslarga bo’lgan ehtiyojining o’zgarishlarini aks ettiradi.
Ichki operativ hisob bo’yicha ma’lumotlar. Balans tuzish uchun ko’p vaqtni talab qiladi. Lekin kreditor bankga qarz oluvchi kompaniya to’g’risida ba’zi bir operativ hisobot ma’lumotlari kerak bo’lib qolishi mumkin.
Moliyalashtirishning prognozi. Bu hisobot kelgusi sotuvni baholash, xarajat, tovarni ishlab chikarish bilan bog’liq harajatlar, debitor qarzdorlik, zaxiralar qaytarilishi, naqd pulga ehtiyoj, kapital qo’yilma va h.k.larni o’z ichiga oladi.
Soliq deklaratsiyasi eng kerakli qo’shimcha axborot sifatida. Unda qarz oluvchi soliq to’lovchi sifatida boshqa hujjatlarga kirgizilmagan axborotlar bo’lishi mumkin.
Biznes – reja. Ko’pgina kredit zayavkalari hali moliya hisoboti va boshqa hujjatlarga ega bo’lmagan ishni endi boshlayotgan korxonalarni moliyalashtirish bilan bog’liq. Bunday paytda qarz oluvchi kompaniya bankka kreditlanadigan loyiha maqsadi va uni amalga oshirish usullari xaqida ma’lumotlarni o’z ichiga oluvchi batafsil biznes – rejani taqdim etishi kerak.
Kredit inspektori kredit arizasi va unga kiritilgan hujjatlarni yaxshilab o’rganib chiqadi. Bundan so’ng u kelgusi qarz oluvchi bilan yana bir bor suhbatlashadi. Suhbat davomida kredit inspektori qarz oluvchi kompaniya (bank) ishlarini har tomonlama o’rganishi shart emas, u kreditor-bankni qiziqtiradigan savollarga kerakli darajada ahamiyat berishi kerak.
Ko’zga ko’ringan chet el banklarining amaliyoti shuni ko’rsatadiki, kelgusi mijoz bilan suhbat aniq bir tartibda berilgan quyidagi savollarga bog’liq bo’lishi mumkin.
Bank kreditlashning birinchi bosqichida quyidagilarni aniqlashi kerak:
- Qarz oluvchining ishonchliligi va kreditga layoqatliligi, uning sherik sifatidagi faoliyati doimiyligi va samarasi.
- Kredit zayavkasining asoslanganligi va kredit qaytarilishining ta’minlanganlik darajasi. Bank kerak bo’lsa kredit taklifi bo’yicha o’z talablarini ishlab chiqishi va mijozni u bilan tanishtirishi mumkin.
V. Kredit taklifining bank kredit siyosati va ssuda portfeli tuzilmasiga to’g’ri kelishi. YAngi kredit berish va kredit portfeli diversifikatsiyasi kredit riskining pasayishiga olib keladimi yoki yo’qmi degan savolga javob topishi lozim.
Bankning kredit berish bilan shug’ullanuvchi xodimlari yaxshi bilmaydigan iqtisod tarmoqlaridagi korxonalariga ssuda bermasligi kerak. Lekin bunday hollarda kredit taklifini baholash uchun nufuzli ekspertlarni jalb qilishlari mumkin.
Ammo bu bankning qo’shimcha harajatiga olib kelsa – da, kreditlash bilan bog’liq risklarning oldini olishi mumkin.
Har qanday ariza va qo’shimcha hujjatlar hamda suhbat natijalarini aniqlashning hal qiluvchi omili bo’lib qarz xarakteri va kreditga layoqatliligini aniqlash hisoblanadi. Kredit inspektori qarz oluvchiga arizani tayyorlash davomida mijozning kreditni qoplashga loyiq qimmatli aktivlarini va daromad miqdorini biladi. Mijozning og’zaki javoblari yozma bergan ma’lumotlariga qaraganda ko’proq ma’lumot beradi. SHu bilan bir vaqtda inspektor mijoz hamkorlik qilgan banklarga murojaat qiladi.
Kredit inspektori qarz oluvchi daromadining faqatgina miqdoriga emas, balki barqarorligiga ham e’tibor berish kerak. Ular mijozdan sof daromad haqida ma’lumot olishni istaydilar.
Daromadning miqdori va doimiyligi turg’unligining bilvosita ko’rsatkichi bo’lib, mijozlarning depozit hisoblaridagi o’rtacha bir kunlik qoldiq to’g’risidagi ma’lumotlar hisoblanadi. Qarz oluvchi tomonidan berilgan bu ma’lumotlar kredit inspektor tomonidan tegishli bank tomonidan berilgan ma’lumotlar bilan taqqoslanadi.
Bank depozit hisoblaridagi salmoqli qoldiqlarni bo’lishi mijoz moliyaviy ahvolining ishonchliligidan, uning moliyaviy intizomliligidan va olingan kreditlarni qaytarish borasidagi intilishlari jiddiyligidan dalolat beradi.
Tajribali kredit inspektori ahamiyat beradigan omillardan yana biri mijozning bir joyda uzoq va doimiy faoliyat ko’rsatishi, yashashi hamda mashg’ul bo’lishidir. Ko’pgina banklar odatda ko’rsatilgan joyda bir necha oygina ishlayotgan shaxslar va yaqinda ro’yxatdan o’tgan firmalarga rad javobini beradilar.
Kredit inspektorlari “qarzlar piramidasi” deb ataluvchi holatning paydo bo’lishini qo’llab – quvvatlamaydilar. “Piramida” holati bu qarzdor 1 ta bank yoki firmadan olgan qarzini to’lash uchun boshqa kreditordan qarz olishi tushuniladi. Mijozning kredit kartochkalari bo’yicha qarzining kattaligi, ko’pligi o’zining hisobidan yozib berilgan cheklarning tez tez qaytib kelishiga inspektorlar katta e’tibor beradi. Bunday dalillar asosida mijozning haqikiy moliyaviy ahvoli va uning pul mablag’larini boshqarish qobiliyati haqida xulosa qilinadi.
Agar mijoz bilan ishlarni davom ettirish hal qilinsa, unda inspektor kredit dosesini yig’adi va uni kredit bo’limiga yuboradi. Bu bo’limda mijozning kreditga layoqatliligi chuqur o’rganiladi va kredit riskiga baho beriladi.
Korxonalarning kreditga layoqatliligini hisobga olgan holda kredit berish, kreditni o’z vaqtida qaytarishning muhim shartidir. Davlat mulkchiligiga asoslangan jamiyatda kreditga layoqatlilik ko’rsatkichi kredit mexanizmda muhim o’rinni egallay olmaydi. Banklar faoliyatiga davlat yakka hukmronligi ularning mustaqil sub’ekt sifatida faoliyat ko’rsatishiga tusqinlik qiladi va kredit resurslari markazlashgan tarzda, reja asosida tasdiqlanadi. Eng xususiyatli tomoni shundaki, banklar beradigan kreditlari bo’yicha foiz stavkalarini mustaqil o’zlari belgilay oladilar.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida esa, kreditga layoqatlilik ko’rsatkichi kredit berishda e’tibor qilinadigan asosiy ko’rsatkichlardan biri bo’lib qoladi. CHunki tijorat banki o’z faoliyati natijasi uchun to’liq javobgar hisoblanadi. Kredit uchun foiz esa uning asosiy daromad manbai bo’lib qoladi.
Korxonaning kreditga layoqatliligini o’rganish tijorat bankiga kredit berish mumkinligini aniqlashga, uning miqdorini, foiz stavkasining darajasini belgilashga imkon beradi. Bundan tashqari, kreditga layoqatliligini aniqlash ssudani o’z vaqtida qaytarish ehtimolini, eng asosiysi bank riskini kamaytirishga imkon beradi. Kreditga layoqatlilikni baholash korxonaning o’zi uchun ham katta ahamiyat kasb etadi. Bu ko’rsatkichlarning tahliliga asoslanib, ular mol etkazib beruvchilar haridorlar va boshqa banklar bilan o’zaro munosabatlarni o’rnatishlari mumkin.
Ijobiy kreditga layoqatlilik ko’rsatkichga ega bo’lgan korxonalar hech qanday to’siqlarsiz kredit olishlari va uning hisobidan tovar moddiy boyliklarni sotib olishi, salmoqli mablag’larni ishlab chiqarishni rivojlantirishga, oldindan olingan kreditlar bo’yicha qarzlarni to’lashga yo’naltirishlari mumkin. Salbiy kreditga layoqatlilik ko’rsatkichiga ega bo’lgan korxonalar bankdan kredit ololmasada, o’z moliyaviy ahvolini yaxshilash, ishlab chiqarish, sotuv hajmini, o’z mablag’lari miqdorini, rentabellilik ko’rsatkichlarini oshirish bo’yicha choralar ishlab chiqish lozimligi to’g’risidagi axborotga ega bo’ladilar.
Korxona va banklar uchun kreditga layoqatlilik ko’rsatkichining ahamiyati muhimligini hisobga olib biz kreditga layoqatlilik ko’rsatkichining iqtisodiy mohiyati to’g’risida fikr yuritmoqchimiz.