Avtomatlashtirish – (yunoncha automatos so’zidan) – o’ziyurar. Avtomatik qurilmalar haqidagi birinchi ma’lumotlar 2-asrda paydo bo’lgan. n. e. Ma’bad eshiklarini ochish uchun avtomatik mashinalar, suv dozalari tasvirlangan Iskandariya asarlarida.
Avtomatlashtirishning sanoatda joriy etilishi Evropadagi sanoat inqilobi bilan bog’liq (suv sathining regulyatori, bug ‘dvigatelining tezligini regulyatori).
Avtomatlashtirishni rivojlantirishning asosiy bosqichlari:
avtomatlashtirishning ko’rinishi Yakovlev tomonidan to’g’ridan-to’g’ri oqim elektr motorini, Schilling tomonidan elektromagnit o’rni va Dalibo-Dobrovolskiy tomonidan asenkron 3 fazali vosita ixtirosi bilan bog’liq.
radioelektronikaning paydo bo’lishi Yablochkov tomonidan fotoelektr effekti va Popov tomonidan lampochkaning kashf etilishi bilan bog’liq.
hisoblash va jarayonlarni boshqarishning asosiy qurilmasi sifatida kompyuterlarning paydo bo’lishi. Wiener 1946 yilda “Kibernetika yoki hayvonlar va mashinalarda aloqani boshqarish. Inson miyasida sodir bo’ladigan jarayonlar va avtomatik qurilma o’rtasida o’xshashlik topildi. Avtomatik boshqarish nazariyasini, jarayon va hodisalarni matematik modellashtirishni o’z ichiga olgan kibernetika usullari hozirgi kunda ham qo’llaniladi.
Kimyoviy texnologiya sohasidagi avtomatlashtirishning hozirgi holatiga quyidagilar kiradi:
AS ning asosiy funktsiyalarini amalga oshiradigan qurilmalar tizimlari amalga oshiriladi va ishlaydi.
Raqamli kodlarga signal konvertori funktsiyalarini amalga oshiradigan, jarayon o’zgarishlariga osongina moslashadigan mantiqiy boshqaruvni tartibga soluvchi protsessor kontrollerlari keng miqyosda joriy etilmoqda, chunki dasturlashtiriladigan qurilmadir.
jarayonni avtomatik boshqarish tizimlarini (APCS) ishlab chiqish va joriy etish. Jarayonni boshqarish tizimining asosi kompyuter bo’lib, u axborotni to’playdi va tegishli parametrlar bo’yicha qayta ishlaydi. Ushbu ma’lumotlar operator tomonidan jarayonni boshqarish uchun ishlatiladi va kompyuter yordamida kimyoviy texnologik jarayonning optimal rejimi aniqlanadi. Avtomatlashtirilgan – bu sxemada operator mavjudligini anglatadi.
Hozirgi vaqtda bunday avtomatlashtirilgan jarayonlarni boshqarish tizimlari axborot va boshqaruv rejimlari qo’llaniladigan joylarda amalga oshirilmoqda (birinchisi afzalroq).[1]
2. Avtomatiklarning turlari tizimlari
Avtomatik boshqaruv tizimlarini tartibga solish
Bu eng keng tarqalgan tizimlar, aks holda avtomatik regulyatorlar deb ataladi. Avtomatik regulyatorlar salbiy teskari aloqa printsipidan foydalanadi – barcha kibernetik tizimlarning asosiy printsipi. Eslatib o’tamiz, salbiy teskari aloqa shunday deb ataladi, chunki chiqish parametri ortishi bilan boshqaruv moslamasi kirishga ta’sir qiladi, shuning uchun chiqish parametrining qiymati kamayadi. Shunday qilib, o’choq bilan bizning misolimizda, o’choqdagi harorat oshgani sayin, nazorat qilish moslamasi elektr tokini o’chiradi, buning natijasida o’choqdagi harorat pasayadi. Va, aksincha, harorat tushganda, elektr toki ochiladi va isitish sodir bo’ladi. Bunday tizimlar har qanday ob’ekt parametrlarini ma’lum darajada ushlab turish uchun ishlatiladi. Masalan, harorat, bosim, daraja, tezlik va boshqalar.
2.2 Avtomatik jarayonni boshqarish tizimlari (APCS)
Ushbu tizimlar mahsulotlarni, masalan, gugurt, ichimliklar, kimyoviy moddalar va boshqalarni ishlab chiqarish uchun bir yoki bir nechta texnologik jarayonlarning turli mexanizmlari va birliklarini boshqaradi. Bunday tizimlarda sensorlar yordamida ishchi organlarning holati, mahsulotlarning holati va jarayon parametrlari to’g’risidagi ma’lumotlar yig’iladi. Tekshirish moslamasi (odatda dasturlashtiriladigan kontroller) dasturni o’z ichiga oladi – boshqaruv algoritmi, unga ko’ra, sensor ko’rsatkichlariga qarab, boshqaruv signallari aktuatorlarga beriladi. Bunday tizimlar yordamida ham ishlab chiqarish liniyalari, ham alohida avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish birliklari yaratiladi.
Kuzatuv tizimlari
Kuzatuv tizimlarida bir parametr boshqa parametrning qiymatiga qarab tartibga solinadi. Masalan, avtomatik dori ishlab chiqarish liniyasida bitta komponentning miqdori boshqa komponentning miqdoriga ma’lum bir nisbatda qat’iy mos kelishi kerak. Yoki, masalan, qanotli raketada parvoz balandligi erning o’zgarishiga qarab o’zgaradi. Servo tizimning yana bir misoli, kema rulining holati g’ildirak uyasidagi g’ildirakning holatiga mos ravishda rul mexanizmi tomonidan o’zgartirilganda. Samolyotning avtopiloti ham kuzatuv tizimidir. Prokat tegirmonlarida prokatning qalinligi doimiy ravishda nazorat qilinadi va agar rulonlarning eskirishi natijasida belgilangan qiymatdan chetga chiqsa, rulonlarning holati o’zgaradi. Lentaning qalinligi yana ko’rsatilganiga to’g’ri keladi.