Deformatsiya  (lotincha: deformatio — buzilish) (Mehanik kuchlanish):

1) fizikada — tashqi kuch, temperatura, elektr va magnit maydonlari taʼsirida jism shakli va oʻlchamlarining oʻzgarishi. Elastik va plastik xillari bor. Chuqurroq o’rganilganda cho’zilish-siqilish, buralish, egilish va siljish turlariga bo’linadi. Jismga tasir qiluvchi kuchlarning turiga qarab deformatsiya turlarini kuzatish mumkin. Tashki kuch taʼsiri toʻxtagandan keyin deformatsiya yoʻqolsa (jism oʻz holiga qaytsa) elastik deformatsiya, saqlansa (jism oʻz holiga qaytmasa) plastik deformatsiya yuz beradi. Elastiklik va plastiklik nazariyasida qattiq jism deformatsiyasiga oid harakat va kuchlanish oʻrganiladi. Elastik deformatsiyalanuvchi qattiq jism yoʻq, har qanday qattiq jism tashqi kuch taʼsirida plastik deformatsiyalanadi. Plastik deformatsiya temperatura, tashki kuch va deformatsiya tezligiga bogʻliq. Tashki kuch maʼlum vaqt davomida bir xil taʼsir qilib tursa, deformatsiya vaqt oʻtgan sari oʻzgara boradi; bu hodisaga yoyiluvchanlik deyiladi. Temperatura koʻtarilishi bilan yoyiluvchanlik ortadi. Tashki kuch ortib borgandagi deformatsiya aktiv (faol), tashki kuch kamayib borgandagi deformatsiya passiv (sust) deformatsiya deyiladi. Deformatsiyaning choʻzilish, siqilish, egilish, buralish xillari mavjud. Mutlaq deformatsiyaning jism boshlangʻich oʻlchami (shakli)ga nisbati nisbiy deformatsiya deyiladi. Deformatsiyaqonunlari materiallar qarshiligi, puxtaligi, inshootlar mustahkamligi va h.k.ni hisoblashda tatbiq qilinadi.

Siqilish va siqilish deformatsiyalari. Agar bir uchida mahkamlangan bir xil tayoqqa kuch qo’llanilsa F uning o’qi bo’ylab novdadan uzoqda joylashgan bo’lsa, u deformatsiyaga uchraydi bukilishlar. Uzatilish deformatsiyasi kabellar, arqonlar, ko’tarish moslamalaridagi zanjirlar, avtomobillar orasidagi bog’ichlar va boshqalar bilan sodir bo’ladi. Agar qo’zg’almas tayoqqa o’z o’qi bo’ylab novda tomon kuch qo’llanilsa, u ta’sir qiladi siqilish. Siqish deformatsiyasi ustunlar, ustunlar, devorlar, qurilish poydevori va boshqalar tomonidan sodir bo’ladi. Cho’zilgan yoki siqilgan holda, tananing ko’ndalang kesimi o’zgaradi.

Kesish deformatsiyasi. Kesish deformatsiyasini qattiq jism modelida yaqqol ko’rsatish mumkin, bu bir-biriga prujinalar bilan bog’langan parallel plitalar qatoridir (3-rasm). Gorizontal kuch F tananing hajmini o’zgartirmasdan plitalarni bir-biriga nisbatan siljitadi. Haqiqiy qattiq jismlarda siljish deformatsiyasida hajm ham o’zgarmaydi. Ko’prik trusslari qismlarini, tayanchlardagi to’sinlarni va boshqalarni mahkamlaydigan perchinlar va murvatlar kesish deformatsiyalariga duchor bo’ladi.Katta burchaklardagi kesish korpusning buzilishiga olib kelishi mumkin – kesish. Kesish qaychi, keski, keski, arra tishlari va boshqalarni ishlatish jarayonida sodir bo’ladi.

Egilish deformatsiyasi. Po’lat yoki yog’och o’lchagichni qo’lingiz yoki boshqa kuch bilan egish oson. Gravitatsiya yoki yuk ta’sirida gorizontal ravishda joylashgan nurlar va novdalar – ular egilish deformatsiyasiga duchor bo’ladi. Bükme deformatsiyasini bir xil bo’lmagan kuchlanish va siqilish deformatsiyasiga kamaytirish mumkin. Haqiqatan ham, konveks tomonda (4-rasm) material kuchlanishga, konkav tomonda esa siqilishga duchor bo’ladi. Bundan tashqari, ko’rib chiqilayotgan qatlam o’rta qatlamga qanchalik yaqin bo’lsa KN, kuchlanish va siqilish qanchalik kichik bo’ladi. Qatlam KN, kuchlanish yoki siqilish ostida bo’lmagan, neytral deb ataladi. Chunki qatlamlar AB Va CD eng katta kuchlanish va siqilish ma’lumotlariga bo’ysunadi, keyin ularda eng katta elastik kuchlar paydo bo’ladi (4-rasmda elastik kuchlar o’qlar bilan ko’rsatilgan). Tashqi qatlamdan neytralga qadar bu kuchlar kamayadi. Ichki qatlam sezilarli deformatsiyalarni boshdan kechirmaydi va tashqi kuchlarga qarshilik ko’rsatmaydi, shuning uchun dizaynda ortiqcha bo’ladi. U odatda chiqariladi, novdalarni quvurlar bilan almashtiradi va barlarni T-nurlari bilan almashtiradi (5-rasm). Tabiatning o’zi evolyutsiya jarayonida inson va hayvonlarning oyoq-qo’llarining quvurli suyaklari bilan ta’minlangan va donlarning poyalarini quvurli qilib, moddiy tejashni “tuzilmalarning” mustahkamligi va aniqligi bilan birlashtirgan.

Burilish deformatsiyasi.

Agar uchlaridan biri mahkamlangan tayoqqa  tayoqning kesimi tekisligida yotgan bir juft kuch ta’sir etsa, u holda buriladi. Ular aytganidek, buralish deformatsiyasi mavjud.

Har bir kesma bir-biriga nisbatan novda o’qi atrofida qandaydir burchak bilan aylantiriladi. Bo’limlar orasidagi masofa o’zgarmaydi. Shunday qilib, tajriba shuni ko’rsatadiki, buralishda novda umumiy o’qda joylashgan qattiq doiralar tizimi sifatida ifodalanishi mumkin. Bu doiralar (aniqrog’i, bo’limlar) sobit uchidan masofasiga qarab turli burchaklarda aylanadi. Qatlamlar aylantiriladi, lekin turli burchaklarda. Biroq, bu holda, qo’shni qatlamlar butun novda bo’ylab bir xil tarzda bir-biriga nisbatan aylanadi. Burilish deformatsiyasini bir xil bo’lmagan kesish deb hisoblash mumkin. Kesishning bir jinsliligi sterjen radiusi bo’ylab siljish deformatsiyasining o’zgarishi bilan ifodalanadi. Eksada hech qanday deformatsiya yo’q va u chekkada maksimaldir. Ruxsat etilgan uchidan eng uzoqda joylashgan novda uchida burilish burchagi eng katta. Bu burilish burchagi deb ataladi. Buralish barcha mashinalarning millari, vintlardek, tornavidalar va boshqalar tomonidan sodir bo’ladi.